Een opmerkelijk kerkgebouw: dat mag de American Protestant Church of the Hague in het Benoordenhout in meerdere opzichten worden genoemd. Ontworpen voor de wereldtentoonstelling in Brussel is het daarna als bouwpakket naar Den Haag versleept om te dienen als onderkomen voor de American Protestant Church of the Hague.
Tekst Botine Koopmans
Foto’s Dick Valentijn, tenzij anders vermeld
Allereerst de bouwgeschiedenis. De kerk begon als een paviljoen op de wereldtentoonstelling in Brussel in 1958. Ontworpen door de Zwitserse architect Paul Calame-Rosset, fungeerde het als een protestants expositiepaviljoen waar de bezoekers konden kennismaken met alle facetten van het protestantse geloof en waar men ook kerkdiensten kon bijwonen. De voorbereidingen voor zo’n paviljoen begonnen al in 1955, toen de Federatie van Protestantse Kerken in België een comité vormde en contact opnam met de Wereldraad van Kerken in Genève. De uit Nederland afkomstige predikant te Brussel, Pieter Fagel, was bij een voorbereidingsvergadering in Zwitserland en hij was enthousiast over een protestants paviljoen tijdens de wereldtentoonstelling.
Collectie Eddy Vannerom
Hoewel het Belgische protestantisme klein is, mag het toch op de tentoonstelling waar zo’n 30 miljoen mensen worden verwacht, niet ontbreken, vond Fagel. Terzijde wordt opgemerkt dat het Vaticaan voor het eerst ook aanwezig was met drie tentoonstellingshallen en een eigen kerk met plaats voor 2500 gelovigen. Het protestantse paviljoen met 350 zitplaatsen was veel bescheidener en het moest na afloop kunnen worden afgebroken en elders weer opgebouwd voor een gemeente of het Belgisch protestantisme in het algemeen.
Het lukte met behulp van kerken uit vele landen het paviljoen te realiseren op een prachtig plekje bij de toegang tot de internationale sectie, vlak bij het Atomium. Het was met het oog op de demontage en opslag opgebouwd uit geprefabriceerde onderdelen en bestond uit een ovale kerkruimte, een langwerpig tentoonstellingsgedeelte en een vrijstaande toren.
Engels sprekende toeristen
Na afloop van de tentoonstelling wilde Fagel het paviljoen het liefst verkopen en met de opbrengst een klein oecumenisch centrum bouwen. Dat kwam de Amerikaanse protestanten in Den Haag ter ore, die op zoek waren naar een eigen kerkgebouw. Na inzamelingsacties kon het paviljoen worden aangekocht en werd het als bouwpakket op een ponton naar Den Haag verscheept alwaar de American Protestant Church of the Hague het met open armen ontving.
Foto Fotoburo Thuring, Haags Gemeentearchief
De oorsprong van de American Protestant Church in Den Haag wortelt in de kerkdiensten die in het begin van de twintigste eeuw voor Engels sprekende toeristen in de zomer werden gehouden. Na de oorlog groeide het aantal Amerikaanse inwoners en had men behoefte aan kerkdiensten het hele jaar rond. Eerst werden diensten gehouden in de Grote of Sint Jacobskerk, maar die was onverwarmd en erg koud in de winter. Een betere plek vond men toen in de Bronovo Ziekenhuiskapel, maar die was op den duur te klein en zo begon de zoektocht naar een eigen kerkgebouw die uitmondde in de aankoop van het protestantse paviljoen.
De herbouw op een van de gemeente Den Haag verworven terrein aan de Esther de Boer-Van Rijklaan begon op 14 mei 1961, onder leiding van de Nederlandse architect M.M. Immerzeel, met behulp van architect Calame-Rosset. Op palmzondag 8 april 1962 werd de kerk officieel in gebruik genomen.
Gekleurd plexiglas
De kerkzaal en de (voormalige) tentoonstellingsruimte lijken in de plattegrond precies op een pion uit een spelletje. De kerkzaal is van buiten bekleed met witte geprofileerde gevelpanelen die door grote wanden van onregelmatig gevormd gekleurd plexiglas worden onderbroken. Het dak dat boven de kerkzaal schuin omhoog loopt, is gedekt door Q-deck panelen (dat zijn stalen panelen, waarover rubberoid met ingebrande leislag is gelegd). Deze waren in de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld als licht en gewichtsbesparend bouwmateriaal, dat bovendien beter bestand was tegen bominslagen.
In de zaal hebben de gelovigen ruim zicht op het liturgisch centrum met een eenvoudig houten kruis erboven, dat geflankeerd wordt door de gekleurde plexiglazen wanden. Het plafond loopt schuin omhoog tot boven het liturgisch centrum en is bezaaid met lichtspots. Op de vloer van tegels met kiezelsteenmotief staan echte designklassiekers. De gelovigen zitten namelijk op de Revolt stoel uit 1953 van ontwerper Friso Kramer. De stoel gold destijds als zeer vernieuwend vanwege onder meer de toepassing van gevouwen plaatstaal in plaats van de veel gebruikte stalen buizen en was een groot succes. Duizenden exemplaren hebben hun weg naar kantoren, woningen en scholen gevonden. Achterin de zaal is de orgelgalerij waar de orgelpijpen duidelijk zichtbaar aan de muur ernaast hangen.
De (voormalige) tentoonstellingsruimte ligt lager dan de kerkzaal en is twee lagen hoog. Tijdens de wereldtentoonstelling was de begane grond helemaal open en steunde de verdieping op stalen H-kolommen. Bij de herbouw in Den Haag werd de open ruimte opgevuld waarin de entree en een ontmoetingshal met keuken werden ondergebracht. Boven kwamen kantoren, klaslokalen en vergaderkamers. Een sierlijke gebogen betonnen trap leidt vanuit de entree naar de verdieping.
IJle constructie
Aan de buitengevel hangt een uit fragmenten opgebouwd metalen kruis, ontworpen door de Belgische kunstenaar Herbrandt. Het symboliseert de verscheidenheid van de kerk van Jezus Christus in al zijn verbondenheid en hing oorspronkelijk tijdens de wereldtentoonstelling boven het altaar.
Vlakbij de ingang staat de 25 meter hoge toren, een elegante ijle constructie van zes stalen H-kolommen die samengehouden worden door vastgeklonken cirkels. Bovenop staan drie kruisen. Zij verwijzen naar de kruisen op Golgotha, en ook naar de dood en wederopstanding van Jezus met Pasen. De toren past in al zijn eenvoud prachtig bij de functionalistische stijl van het paviljoen.
In 2013 is de kerk verlengd waardoor de gevel met het kruis dichter bij de straat is komen te liggen. Dit is zo subtiel uitgevoerd door Ton Deurloo Architekten dat nauwelijks is te zien waar het oude deel overgaat in het nieuwe deel.
Dit is een hoofdstuk uit Een Lust voor het Oog. 25 Haagse Kerken door Botine Koopmans en Dick Valentijn. Het boek is in april verschenen bij uitgeverij Verloren. (372 p. – € 39,95)