Raadspensionaris Johan de Witt ontwikkelt in de tweede helft van de zeventiende eeuw een visionaire vorm van burgerlijk bestuur. Onder zijn leiding bloeit de Republiek. Maar als een rampzalige oorlog losbarst, legt het politieke genie het af tegen een prins van Oranje. Luc Panhuysen en Jean-Marc van Tol schreven allebei boeken over deze periode en leggen uit wat er zo bijzonder was aan Johan – en hoe het mis kon gaan.
Door Marchien den Hertog en Geertje Dekkers
Luc Met Johan de Witt aan de macht is de Nederlandse Republiek de meest burgerlijke staat op de aardkloot. En Johan staat bijna twintig decennia aan de helmstok van die Republiek. Dan moet je snel kunnen anticiperen en keren, want je kunt maar één keer op een klip lopen. In mijn boek over de gebroeders De Witt heb ik ingezoomd op een paar momenten waarop dat leervermogen van Johan de staat enorm veel voordeel heeft gebracht.
Jean-Marc Eigenlijk heb ik meer belangstelling voor figuren als Willem II en de mensen die om hem heen. De slechteriken zijn veel leuker. Dat was voor mij wel fijn bij het schrijven van het boek. Cornelis Musch is de geschiedenis ingegaan als een naarling. In mijn eerste versie was Musch ook trots op zijn kwade daden. Maar dan voel je als lezer niet met hem mee. Als de naarling dan ten onder gaat, kan het je niet veel schelen. Je moet hem menselijk maken. Hoewel hij in mijn boek dus vriendelijker is dan ik hem aanvankelijk beschreef, ben ik achteraf tot de conclusie gekomen dat ik Musch toch slechter heb gemaakt dan hij in werkelijkheid was. Want hij was gewoon een kind van de zeventiende eeuw: bezig met het vergaren van rijkdom en roem – zoals ze allemaal deden.
Luc Musch is omhoog gedwarreld. Die krijgt de thermiek van de Gouden Eeuw onder zijn vleugels en ja, dan kun je door het dak heen.
Jean-Marc Hij gebruikt zijn positie niet anders dan de griffiers voor en na hem. Maar hij zit op een positie waar de besluiten vallen en dan kun je goed verdienen. Musch profiteert daarvan omdat hij weinig scrupules heeft.
Luc Tijdens de Tachtigjarige Oorlog bestaat er een enorme informele economie. Daar hebben mannen als Musch garen bij gesponnen, maar het loopt de spuigaten uit. Bij veel regenten heerst walging over de corruptie, waar Musch het gezicht van is. Als in 1648 vrede wordt gesloten eisen de burgers een betrouwbare bestuurder. De overgang van oorlog naar vrede is ook een overgang van het informele naar het formele. Johan de Witt komt aan de macht als de Republiek zich helemaal opnieuw moet uitvinden. Hij ziet: dit is een nieuw tijdperk. De kippendrift van de noodtoestand gaat niet meer op.
Jean-Marc Hij komt met een echt plan. Met staatskunde. Zo iemand heeft de Republiek nodig na drie generaties informele economie.
Luc Johan weet: We moeten controleerbaar zijn. Dat is goed bestuur. Hij streeft ernaar om vervangbaar te worden: hij wil procedures. Ontzettend saai – maar zó visionair. Johan zegt: mensen zijn feilbaar, maar je kunt ze wel door regels drillen. Hij heeft een zakboekje waarin hij alle belangrijke besluiten opschrijft die de regenten in vredestijd met vallen en opstaan nemen. Als er wordt getwijfeld over een besluit pakt hij zijn boekje erbij en kijkt hoe ze het eerder hebben opgelost. Dat Johan visionair is blijkt ook uit zijn besluit om de vloot te versterken. Na de Slag bij Ter Heijde in 1653, voor de Republiek zo’n beetje de grootste nederlaag van de eeuw, moeten alle vlootvoogden op het matje komen bij de Staten van Holland. Daar vertellen ze dat hun schepen niet deugen. Maar de regenten geloven hen niet – die kerels hebben het roet nog op hun gezicht! Johan moet de tegenstribbelende vingers van de regenten naar hun beurs zien te krijgen. En dat krijgt hij voor elkaar.
Jean-Marc Een van de nieuwe schepen is De Zeven Provinciën. Maar op de werf waar die wordt gebouwd ontstaat allerlei politiek gekonkel, zodat het maar niet afkomt – en admiraal De Ruyter maar met zijn vingers trommelen. Dan moet De Witt niet alleen centen uit de portemonnees lullen, maar ook nog eens de spijkers op tijd in de scheepsromp krijgen.
Luc Hij schrijft talloze brieven over dat soort kwesties. De inkt daarop is bijna gestolde energie. Hij zat overal bovenop.
Jean-Marc Maar hij heeft weinig aandacht voor het landleger. Dat is dom.
Luc Johan ziet het landleger inderdaad over het hoofd. En in 1672, als legers uit alle richtingen het land in marcheren, wordt de Republiek daarop afgerekend. Maar ik snap het wel: de vloot is zo belangrijk voor de handel. En die handel is essentieel, want De Witt heeft altijd te maken met het duizendkoppige monster van het opstandige volk. Alle regenten weten: onder de stoeptegels borrelt het. De Witt moet dus zorgen dat er werkgelegenheid is, dat de handel goed gaat. Voor de hoge heren in Den Haag is het algemeen welzijn van groot belang.
Jean-Marc Zo werkt het nog steeds voor de hoge heren in Den Haag. Er zijn nu clashes gaande die te vergelijken zijn met de botsingen in de zeventiende eeuw: elite versus het volk, stad versus platteland.
Luc De kloof tussen arm en rijk neemt toe. Dat gekrakeel over gouden handdrukken, dat gaat niet alleen over de bedragen. Het gaat erom dat mensen zich miskend voelen.
Jean-Marc Jaloezie is een basiseigenschap van de Nederlanders. ‘Wij moeten wachten op een huis, terwijl zij, de asielzoekers, meteen gratis een huis krijgen.’ Het is ingewikkeld om mensen uit te leggen: hoor eens, dit zijn mensen die uit een oorlogsgebied komen.
Luc Ik woon in Zwolle, en zoals daar wordt gepraat over buitenlanders… En er zijn in Zwolle helemaal geen buitenlanders. Zwolle is nog blanker dan Assen!
Jean-Marc Ook in fake news, nepnieuws, zie ik een overeenkomst met de Gouden Eeuw. Nu heb je Twitter, toen had je pamfletten waarin het er net zo hard aan toeging.
Luc: Weet je wat ik zorgelijk vind? Het verschil tussen een representatieve en een directe democratie is aan het wegvallen. Wij hebben een vertegenwoordigende democratie. Er zitten professionals in het parlement – specialisten – die namens ons optreden. We hebben hun het werk toevertrouwd. Maar steeds meer mensen menen dat ze ons daar direct vertegenwoordigen. Dat ze moeten luisteren en doen wat het volk zegt. Die mensen begrijpen niet meer hoe ons systeem werkt en gaan denken dat ze niet worden gehoord. Dat gebeurt wel maar de oorschelp van de democratie werkt anders. In de zeventiende eeuw is er ook bozigheid, maar hebben mensen de straat als podium. Er zijn veel opstootjes en die werken als een ventiel. Er sneuvelen wat ruiten en daarna gaan de relschoppers een pintje drinken en de volgende ochtend weer vroeg op. Want je bent toch houtstapelaar of bierbrouwer.
Jean-Marc Of zakkendrager.
Luc De vraag is wanneer onvrede tot een echte explosie komt. In het Rampjaar blijkt dat door een oorlog de vlam in de pan kan slaan. Zonder oorlog blijft het deksel misschien rammelen, maar wel op de pan liggen. In mijn boek ontdekt Johan dat hij om een effectief leider te zijn prinselijke trekjes moet aannemen. Als raadpensionaris vervangt hij in feite de prins van Oranje, want stadhouder Willem II is in 1652 doodgegaan en Willem III is een blèrende baby in de wieg. In de jaren van Johan de Witt besturen burgers zichzelf en dat lukt erg goed. Als er vrede is, is burgerbestuur veel effectiever dan een bestel met een prins. Dan, in 1665, komt de Tweede Engelse oorlog en moet er iemand in de strijd voorgaan. Bij voorkeur is dat de politieke leider. Maar als Johan met een gouden pak aan op het vlaggenschip verschijnt, wordt hij in zijn gezicht uitgelachen. Cornelis Tromp komt niet meer bij: wat een clown. De dag erna heeft Johan dat dure pak van zeshonderd gulden aan de wilgen gehangen en komt hij in zijn regentenzwart op de vloot. Hij ontdekt: burgerzoons mogen zich niet als een prins kleden. En daarmee heeft hij een groot probleem. Want als het spannend wordt, dan staat een burgerbestuurder als Johan niet hoog genoeg boven de onderdanen. Dan heb je een prins van Oranje nodig. Stel dat de gele hesjes hier net zo veel opschudding veroorzaken als in Frankrijk zou in onze tijd iets vergelijkbaars kunnen gebeuren. Dan zou een Oranje gewicht in de schaal kunnen leggen. Want wij hebben eigenlijk niet echt een plan B als het hier fout gaat.
Jean-Marc Maar in onze Oranjes zit iets Republikeins, kijk naar Claus. Hij had een dubbele houding ten opzichte van het koningschap. En Willem-Alexander laat Amalia tot haar achttiende ‘normaal’ opgroeien, als een burgermeisje. Maar Amalia is geen burgermeisje. Want als ze achttien wordt, dan gaat ze naar de Raad van State en daar moet ze zich nu al op voorbereiden. Als ze dat niet doet, wordt ze gek op haar dertigste. Dan denkt ze: wat sta ik hier nu de hele dag handjes te schudden? De Oranjes worden dus opgevoed met het idee dat ze bijzonder zijn. Maar tegelijkertijd haten ze het.
Luc Jij hebt met Willem Alexander in de klas gezeten. Je hebt je schooljaren dus gedeeld met iemand die twee lichamen had: dat van een gewoon mens en dat van een toekomstige vorst.
Jean-Marc Ik denk dat een koning zich op het moment dat hij vorst wordt, moet ontdoen van die gespletenheid. Hij kan geen burger zijn, want hij is het niet. Hij moet boven het volk staan en zich niet houden aan de gewone wetten. In een helikopter gaan vliegen en onder telefoondraden heen gaan, iets geks doen om te laten zien: ik ben de koning.
Luc In de zeventiende eeuw kun je als Oranje onder oorlogsdreiging een soort noodtoestand claimen. Daar maakt stadhouder Willem III gebruik van.
Jean-Marc Daar is hij misschien wel beter in dan Johan de Witt…
Luc Veel beter. Johan wil controleerbaar zijn, dus hij kan zoiets niet doen.
Jean-Marc Dat hoeft Willem III niet, controleerbaar zijn. In het derde deel van mijn trilogie is hij zelfs III de grote bozerik.
Luc In een roman zou ik Willem ook de slechterik maken. Als kind was Willem al een steels manneke. Als volwassene is hij sluw en past hij ervoor op zichzelf te compromitteren.
Jean-Marc Willem III maakt niet direct de plannen voor de oorlog en de moord op de De Witten maar is wel van alles op de hoogte. Hij weet wat er gebeurt en stemt er ook mee in.
Luc Ik denk niet dat hij een traan heeft gelaten om de dood van de gebroeders De Witt. Maar wel dat hij geschokt is door de gruwelijke manier waarop ze zijn vermoord.
Jean-Marc In deel 3 van mijn trilogie ligt Johan ziek in bed. Hij heeft een moordaanslag overleefd en zijn lievelingsneef komt bij hem op bezoek. Johan vraagt hem de hele tijd: ‘Wat heb ik nou verkeerd gedaan? Ik heb geprobeerd altijd te leren en na te denken. Hoe zijn we in deze situatie terecht gekomen?’ Uiteindelijk komt hij tot de conclusie, dat hij zelf een Musch is geworden, een spin in een web. Johan heeft overal zijn zetbazen. Want hoewel hij de reputatie heeft onomkoopbaar te zijn, weet hij wel altijd slim een familielid of een verwante partij op posities te krijgen die hem goed uitkomen. Dat beschouwen ze in de zeventiende eeuw niet als corruptie.
Luc Johan verplicht mensen aan zich met banen. Het is wel belangrijk om het verschil te zien tussen corruptie en belangenverstrengeling. Corruptie is rechtstreeks omkopen, maar zonder belangenverstrengeling kun je in de zeventiende eeuw niemand vertrouwen.
Jean-Marc Uiteindelijk zegt Johan tegen zijn neef: ‘Ik doe afstand van mijn pensionarisschap. Ik zal de eerste zijn die het lukt om de macht gewoon over te dragen.’ En inderdaad dient hij zijn ontslag en wordt het aanvaard.
Luc Maar dat redt Johan niet want door de oorlog kantelt alles 180 graden. Regenten zijn er voor de vrede, maar in een oorlog valt Nederland terug op de Oranjes. Johan heeft altijd gesteund op de onsterfelijke muur van de vergadering. Mannetjes gaan dood en worden vervangen, maar de vergadering blijft. Hij streeft naar collectief leiderschap, waar het mannetje in kwestie er weinig meer toe doet. Maar in het Rampjaar moet hij ontdekken dat het mannetje in kwestie er altijd toe doet. En dat kost hem en zijn broer het leven.
Verdieping
Luc Panhuysen schreef drie boeken over politiek in de Gouden Eeuw: De ware vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt (2005), Rampjaar 1672. Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte (2009) en Oranje tegen de Zonnekoning. De strijd van Willem III en Lodewijk XIV om Europa (2016).Jean-Marc van Tol publiceerde vorig jaar het eerste deel van een trilogie in romanvorm over deze periode: Musch. Hij tekent de strip Fokke en Sukke en helpt de brieven van Johan de Witt te digitaliseren.
Grand Tour Johan en Cornelis de Witt gingen in 1644 met hun vader op gezantschap naar Zweden. Ook maakten ze tussen 1645 en 1647 een Grand Tour door Frankrijk en Engeland. Beide reizen zijn goed gedocumenteerd en nu te volgen op Google Maps. Via een pinnetje klikt u door naar dagboekfragmenten en beeldmateriaal.
EMLO
Vorsten, politici, wetenschappers en kunstenaars onderhielden in het Europa van de vroegmoderne tijd contact per brief. Het terugvinden van die brieven in de honderden archieven is een hels karwei. In 2009 begon aan de Universiteit van Oxford Early Modern Letters Online (EMLO), een project om deze brieven te digitaliseren en samen te brengen in een grote database. Dit gebeurt ook met de gigantische correspondentie van Johan de Witt, die toegankelijk wordt gemaakt door het Huygens Instituut – Jean-Marc van Tol is een van de betrokken vrijwilligers. In maart zijn alle Engelse diplomatieke brieven online gezet. Een kleine selectie met toelichting – en tekeningen van Jean-Marc – is gepubliceerd in Johan de Witt en Engeland. Een bloemlezing uit zijn correspondentie. Naarmate er meer brieven in de database staan zullen de internationale diplomatieke netwerken steeds zichtbaarder worden, is de verwachting. Lees hier meer informatie.